Człowiek i klimat 

Zmiany klimatu mogą zachodzić tak pod wpływem przyczyn naturalnych, jak też antropogenicznych (czyli wynikających z działalności człowieka). W każdym przypadku zmiany klimatu to problem bardzo specyficzny. Ma on globalny zasięg, jest długotrwały i charakteryzuje się złożonymi współzależnościami między procesami klimatycznymi, przyrodniczymi, ekonomicznymi, politycznymi, społecznymi i technologicznymi. Wywołuje skutki mające wpływ na wiele krajów i pokoleń ludzi. Ponadto przewidywania zmian są przedmiotem wielu niepewności i dlatego podejmowanie decyzji w tym zakresie obarczone jest sporym ryzykiem. Dalszy przebieg zmian klimatu jest trudny do przewidzenia, nie można także wyciągać wniosków na ten temat z obecnych trendów klimatycznych, ponieważ zmiany klimatu mogą przebiegać w sposób nieliniowy i powodować nieodwracalne zmiany w środowisku. 
 

Rozwój zrównoważony

Każda strategia próbująca znaleźć rozwiązanie problemów wynikłych z możliwych zmian klimatycznych napotyka na wiele wyzwań. Wyjściem z tej sytuacji jest realizowanie zrównoważonego rozwoju (używanie odnawialnych źródeł energii oraz recykling surowców) oraz ograniczenie konsumpcji pochłaniającej ogromne ilości energii. 

Sposoby realizacji zrównoważonego rozwoju: ograniczenie konsumpcji i transportu na duże odległości, badania nad nowymi technikami wytwarzania energii, ich rozwój, testowanie i zastosowanie np. w silniku wodorowym, wykorzystanie już dostępnych technologii np. elektrowni wiatrowych albo biopaliw, wyłapywanie i ograniczanie emisji CO₂, handel emisjami.

Rozwój zrównoważony to rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez zmniejszania szans przyszłych pokoleń na zaspokojenie ich potrzeb.

Czy my sami także zmieniamy klimat?

Dzięki intensywnym badaniom w zakresie klimatologii odpowiedź na to pytanie jest już coraz lepiej znana. Międzyrządowy Panel do spraw Zmian Klimatu (ang. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)) w swoim trzecim raporcie z 2001 r., sporządzonym przez ekspertów z całego świata, stwierdza: nie ulega wątpliwości, że antropogeniczne emisje gazów cieplarnianych znacząco przyczyniły się do zmian klimatu obserwowanych w ciągu ostatnich 30-50 lat.

Emisje antropogeniczne wzrastają, liczba ludności świata także, podobnie jak konsumpcja na głowę mieszkańca, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo. Jak dotychczas optymalizacja procesów spalania paliw kopalnych wykorzystywanych do produkcji energii oraz zastosowanie odnawialnych źródeł energii nie są w stanie temu przeciwdziałać. Najprawdopodobniej zmiany klimatu będą się więc nasilać w kolejnych dekadach. 

Scenariusze zmian - czy możemy przewidzieć przyszłość?

Scenariusze to nie prognozy, gdyż te są raczej niemożliwe. Jest nam tak samo trudno przewidzieć dzisiaj technologiczny i ekonomiczny rozwój świata do roku 2100, jak dla kogoś żyjącego w roku 1900 trudno było przewidzieć co będzie w roku 2000. Pomyśl tylko jak wiele się zmieniło w ciągu ostatnich 100 lat!
Z tego powodu strategie łagodzenia skutków możliwych zmian klimatu muszą brać pod uwagę konsekwencje wynikające z wielu różnych scenariuszy. Każdy scenariusz musi uwzględniać kilka podstawowych czynników:

• wzrost liczby ludności: większość modeli zakłada wzrost liczby ludności świata, która osiągnie maksimum w połowie stulecia a następnie zacznie maleć.
   
• technologie: wprowadzanie nowych i bardziej efektywnych technologii może przebiegać w różnym tempie.
   
• energia: scenariusze najczęściej zakładają, że wzrośnie zapotrzebowanie na energię, ale może ona pochodzić ze spalania paliw kopalnych albo z innych źródeł energii.
   
• rozwój ekonomiczny: gospodarka może albo rozwijać się regionalnie, wykorzystując lokalne inicjatywy na rzecz zrównoważonego rozwoju, albo zostanie wzmocniona współpraca międzynarodowa na poziomie społecznym i kulturowym co pozwoli na bardziej efektywne wspólne tworzenie nowych możliwości rozwoju.

Co emitujemy do atmosfery? A co będziemy emitować w przyszłości?

Największym problemem są emisje gazów cieplarnianych.
 
Wyzwaniem, któremu muszą sprostać działania mające na celu ograniczenie zakresu zmian klimatu, z punktu widzenia sprawiedliwości społecznej, jest zapewnienie takiej ich realizacji aby ani wpływ zmian klimatu, ani wpływ działań politycznych podejmowanych w celu ograniczenia zakresu zmian klimatu nie pogłębiał istniejących nierówności wewnątrznarodowych i międzynarodowych.
 
Jedną z konsekwencji takiego założenia jest wniosek, że kraje rozwinięte powinny jako pierwsze zredukować emisje gazów cieplarnianych.

Przykład:
W 1996 r. globalne emisje gazów cieplarnianych wyniosły w przeliczeniu około 6 Gt C (6 gigaton czystego węgla, czyli 22 Gt CO₂), co daje 1 t węgla na osobę. Przy czym 1,2 miliarda ludzi żyjących w krajach rozwiniętych emitowało 3,8 Gt C (64%), czyli 3 t/osobę zaś 4,4 miliarda ludzi żyjących w krajach rozwijających się emitowało 2,2 Gt C, czyli 0,5 t/osobę.

Obecnie zawartość CO₂ w powietrzu, wyrażona tzw. stosunkiem zmieszania wynosi 370 ppm (podczas gdy w okresie przedindustrialnym wynosiła 280 ppm). Jeśli emisje będą dalej wzrastać, co na razie ma miejsce, to przyszłe redukcje będą musiały być coraz bardziej drastyczne, albo też osiągnięcie celu zakładanego w jednym ze scenariuszy (a dotyczącym obniżania emisji), czyli 450 ppm w roku 2100, będzie niemożliwe. Jeśli poziom CO₂ osiągnie 560 ppm, co jest bardziej prawdopodobne, czyli sprawdzi się scenariusz zakładający podwojenie zawartości CO₂ w atmosferze), to według przewidywań globalne ocieplenie osiągnie wartość 1,5-4,5°C. Tymczasem 4,5°C to różnica między średnią roczną temperaturą Londynu (albo Kolonii) i Madrytu.
 
Obecnie statystyczny mieszkaniec USA emituje około 20 t CO₂ rocznie, mieszkaniec Europy Zachodniej - 10 t CO₂, Chińczyk 3 tony a mieszkaniec Indii - mniej niż 1 tonę. Tymczasem w skali globalnej 1-2 tony na osobę to dopuszczalna wartość maksymalna, jeśli chcemy zatrzymać wzrost zawartości CO₂ w atmosferze. Dla porównania: 2 tony "kosztuje" lot samolotem z Europy na Nową Zelandię i z powrotem, albo przejechanie dużym samochodem 10 000 km.

Co możemy zrobić?

Oddzielić wzrost gospodarczy od wzrostu zużycia surowców:
- systemy produkcyjne podporządkowane ochronie środowiska pozwoliłyby zmniejszyć ilość odpadów, ograniczyć transport, zwiększyć wytrzymałość wyrobów (czyli rzadziej potrzebne by były nowe),
- zamknięte systemy produkcyjne opierają się na znacznym wykorzystaniu surowców wtórnych, co znacznie ogranicza zużycie zasobów naturalnych, ponadto wykorzystuje się materiały ulegające biodegradacji.

Optymalizacja infrastruktury:
- kraje rozwijające się powinny unikać popełniania błędów krajów rozwiniętych i korzystać z ich doświadczeń, np. rozwijać efektywne systemy transportu kolejowego, produkować żywność i energię na skalę regionalną, tak aby skrócić drogę od producenta do odbiorcy. 

Produkcja energii musi być zmodyfikowana:
- produkcja energii oparta na spalaniu paliw kopalnych musi ulec optymalizacji i zostać jak najszybciej stopniowo zastąpiona przez odnawialne źródła energii, 
- efektywność wykorzystania energii musi wzrosnąć.

Przykład: 76% ludności Afryki pozyskuje energię głównie ze spalania drewna, podczas gdy promieniowanie słoneczne, zwłaszcza na obszarze Sahelu, mogłoby być wykorzystane w tym celu. Wymaga to jednak kosztownych inwestycji.

Oddzielenie poziomu dobrobytu od poziomu produkcji:
- jakość życia i poziom zadowolenia niekoniecznie idą w parze z dużym zużyciem energii i surowców,
- jakość życia powinna w większym stopniu zależeć od często zaniedbywanych wartości, takich jak np. uczestniczenie w życiu lokalnych społeczności, popieranie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, korzystanie z walorów środowiska przyrodniczego w pobliżu miejsca zamieszkania, zmniejszenie nierówności społecznych.

Powszechne przekonanie, że np. zwiększenie konsumpcji daje więcej zadowolenia z życia, albo, że zwiększenie szybkości osiąganych przez samochody czy pociągi stanowi postęp, są dyskusyjne i raczej nie prowadzą ani do zrównoważonego rozwoju, ani do większego poziomu zadowolenia z życia, zwłaszcza w krajach rozwiniętych. Każdy z nas powinien zwracać większą uwagę na polepszenie warunków społecznych i przyrodniczych życia, i nimi mierzyć postęp, a nie wzrostem zużycia surowców i gromadzeniem dóbr.

Pole tematyczne Encyklopedii Klimatologicznej ESPERE pt. CZŁOWIEK I KLIMAT zawiera przegląd wskaźników świadczących o wpływie człowieka na klimat, oraz prezentuje możliwości działań jakie można podjąć aby przeciwdziałać negatywnym skutkom zmian klimatu. 

O tej stronie:

Autor: Dr Elmar Uherek - Max Planck Institute for Chemistry, Moguncja, Niemcy
ostatnia aktualizacja: 2004-12-18
tłumaczenie na język polski: Dr Anita Bokwa - Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków